Senin, 26 September 2016

Elemu: Solohe ba Wa’atekiko

Te lö ba gotaluada zi lö irai mamondrongo nifotöi elemu. Dörö na’i so ba gotaluada zo’elemu. Oya niha sata’u ba niha so’elemu, ba oya göi niha solohi-lohi elemu, somasi möi faguru. Hadia zinduhunia nifotöi elemu andrö ? Hana wa lagohi-gohi sibai niha gelemu andrö ? Hewisa göi dandra-tandra ma ila’ila niha so’elemu ? Hezo lasöndra niha gelemu andrö ? Hadia “hareda” na so khöda gelemu ? Hana göi wa abölö sökhi na ta’aröu’ö ita moroi ba gelemu andrö ?

Fefu ganofula andrö ba oi moguna, ena’ö aboto ba dödöda fefu ngawalö nidunö-dunö ma niwa’ö-wa’ö sanandrösa ba gelemu andrö. Na no ta’ila he’iwisa sibai nifotöi elemu andrö, ba awena ta’ila ta’etu’ö ba wa’aurida, hadia tagohi gelemu andrö ba ma zui tafandröndröu ita moroi khönia.

Hadia ia gelemu andrö ?

Elemu andrö ba ya’ia da’ö fa’atuatua, fa’onekhenekhe ma fa’abölö ni’a'asogö zokhö fa’abölö si lö to’ele ba höröda ya’ita niha. Sokhö fa’atuatua ma fa’abölö andrö ba ya’ia da’ö fa’ogömigömi, afökha, samakiko. Samahaö niha ba gelemu andrö asese latötöi ba khöda guru gelemu ma duku.

Ngawalö gelemu
Oya ngawalö gelemu nisao’ö zogömi-gömi andrö, simane:
  1. fama’ele’ö si lö alua na, ba famo’eluaha fangifi,
  2. famadöhö fökhö,
  3. fame’e harazaki sebua,
  4. fokasi (famakitö dödö nono alawe ba nono matua),
  5. fangöna, zago mboto, öba ma fanaha balatu,
  6. fangöndru ba fanaha teu,
  7. fanga’asogö lakhömi,
  8. famökhö, fangowöhö, folangui, famatö niha,
  9. famabali si faronga,
  10. ba tanö bö’ö na.
Baero nisura andrö yawa, oya nasa ngawalö gelemu ni’a'asogö wa’ogömi’gömi andrö.

Hana wa lagohi-gohi niha gelemu andrö ?

Oya mbörö wa ato ba gotaluada zomasi faguru ba gelemu. So zomasi faguru börö wa’aombö’aombö dödönia ia, me ambö fa’abölö mboto. So zolohi elemu börö me sangiwa-ngiwa tödö manö ia ba wa’aurinia, lö isöndra wa’ahono dödö. So niha si möi faguru ba wangai fokasi, ena’ö igohi ia ono alawe si lö omasi khönia. Ato göi zolohi elemu ba wangalui ösi gulidanö andre, ena’ö fahöna khönia ngawalö zomasi-masi dödönia si mane fo’okhöta, folakhömi ba hörö niha, ba tanö bö’ö na.

Itataria göi ya’ita zolulugö awöda niha ba gelemu – na tafaki ia ba wa’aurinia, na taböbögö khönia zi lö duhu, na taheraherai ia, na tafeda’u-da’u ia. Andrö da tahaogö ta’erönu, ena’ö böi ta’otarai ya’ita wolulugö awöda ma talifusöda ba zi lö sökhi andrö.

So sambua mbörö wa adöni dödö niha ba gelemu: bua gelemu andrö taru sabata (instan, seketika); i’ila hörö, ibabaya tanga. Na mangandrö ita khö ZI SO SIYAWA, lö ta’ila ha wa’ara awena tatema mbuania. Na faguru ita ba gelemu, ba tola ta’ila mbuania ba zi lö ara sibai. Dumadumania, aefa sibai tatötöi du’a (mantra) soguna ba wozago mboto, ba i’anemai so khöda wa’abarani, fa’abölö ba fanaha balatu ma si’öli.

Simanö göi zogale sokhö fangalaku bara ni’amawa, ba zi lö ara sibai tola ahori laku zagalania andrö. Ba nono matua si so fokasi, he lö omasi-masi khönia zi samösa ono alawe, ba tola tegilo dödö nono alawe andrö: falemba dödönia ba nono matua solohi-lohi ya’ia andrö.

Tenga mafehulu dödö ndra talifusö wa masura da’ö yawa. Ha i ba wamotokhi ba dödöda wa elemu andrö ibe’e khöda wamehulu dödö sabölöbölö ena’ö falemba dödöda khönia. Iforoma’ö wa’ahölihöli dödö ena’ö alio adöni dödöda khönia.

“Sama’ele’ö” (Dukun)

Na mofökhö-fökhö manö ita, ba manutu dödöda, manofu-nofu dödöda: hana wa lö döhö-döhö wökhö andrö. Si manö göi na göna ita fa’ambö harazaki ba halöwöda, mangiwa dödöda: hana wa udi sibai ita, hana wa hohomö khöda laza ba sökhi sa mbua laza nawöda. Ha wa lö ebua tasöndra gefe, awöda sa ba moharazaki sibai.

Si manö göi na so nono matua salözö-lözö uto ba mbanua, samaka-makao niha mbanua, tola tobali famawuka dödö mbarahao.
So zasese ifake delania afökha, ya’ia da’ö fa’amate zatua. Na satua andrö mege molakhömi ia, la’ata’ufi ia niha, ba mo’ösi (mo’elemu) göi ia, ba na iröi gulidanö, ba no amehe-mehe dödö zoroi yomonia ira. Mangiwa dödöra, börö me lö sa’ae sombelegö ya’ira ba mbanua. Ba ginötö da’ö, asese mangosara ndra satua ma talifusö si toröi, ba wolohi fa’atua-tua gafökha, ya’ia da’ö elemu. Na lö ba gotaluara sondröni ya’ira furi, ba omuso sa’ae dödö gafökha, börö me so zamatohu halöwönia ba zoroi yomo zondröi ulidanö andrö.

Fangiwangiwa dödö andrö da’ö zi tobali dela sebua khö gafökha ba wamalua halöwönia khöda. Itugu mangiwa dödöda, itugu olifu ita wa so ZI SO SI YAWA sanimba te’alada, ba itugu ihatö’ö ia khöda sogömi-gömi. Na omasi möi mukoli samösa nono matua, ba asese labe gera’era khönia ira satua, ira talifusö, ma ira si fahuwu khönia, ena’ö igohi gelemu si tobali zagonia. Börö wa’ata’u ma börö wangi-wangiwa dödönia ia misa, i’o'ö menemene andrö, igohi gelemu, möi ia faguru ba “niha satua-tua”, sasese takaoni: sama’ele’ö ma dukun.

Si to’ölönia, so niha songöngögö khöda ena’ö möi ita ba “zama’ele’ö” andrö. Ba tenga ha da’ö, i’ombakha’ö wö na’i khöda haniha “zama’ele’ö” si tola ta’ondrasi.
Ba ginötö ta’etu’ö wa lö tola lö möi ita ba “zama’ele’ö” andrö, ba ginötö da’ö sibai ifada za’ania khöda afökha, ba ginötö da’ö sibai alau ita ba zaiwa gafökha. Na no alau ita ba zaiwa gafökha andrö, ba lö aoha wangefasi ya’ita sa’ae moroi ba da’ö. Hulö zimane niha si to’ölö mabu-mabu, lö aoha wangefasi ya’ia moroi ba wa’amabu-mabu andrö.
Hadia nitemada na möi ita ba “zama’ele’ö” andrö ? Ena’ö böi so sa’ae ba gotaluada zangondrasi sama’ele’ö andrö, ba zura andre ma’ombakha’ö hadia zalua na möi niha ba “zama’ele’ö”.

Na möi ita ba “zama’ele’ö”, ba si oföna sibai isofu khöda ba ya’ia da’ö hana wa ta’ondrasi ia. Wa ta’ondrasi “zama’ele’ö” andrö tatu manö börö me so noro dödöda, so gabula dödöda, sangiwa-ngiwa tödö ita. Na no tatutunö khönia fefu noro dödöda andrö, ba ibörögö “ifada” khöda nifotöi sugesti. Eluahania, ibörögö itanö ba gera’erada fefu ngawalö hadia zomasi ia tafaduhusi tödö. Dumadumania, inönö wangiwa-ngiwa dödöda si no tatutunö no mege, iwa’ö: so zanimba-nimba ma sondruhö harazakida. Börö da’ö, moguna iheta wa’a'udi wa’aurida andrö.

Ena’ö itugu ahöli-höli dödöda ba tafati niwa’önia andrö, tola göi ilau dandra sahöli-höli dödö fönada. Duma-dumania, aefa ta’ombakha’ö khönia döida ba bawa wa’atumbuda, ba ha ikhoi turunia garate si no ihönagö ba i’anema’ö tesura döida ba garate andrö. Tatu wa ahölihöli dödöda.

Ba zama’ele’ö si pade, ba tola itahö ba i’ombakha’ö hezo ba mbotoda so dandra. Duma-dumania, na so dandra ba huluda, ba i’ombakha’ö khöda da’ö.

So göi “zama’ele’ö” sangila hadia zalua ba nösi nomoda. Duma-dumania, tola i’ila wa so zi mate ba nomoda. So göi zamuta ono gara ma tuturu geu sise-ise ha itöngö.

So dandra ma ila’ila soroma sibai na no alau ita ba pengaruh “zama’ele’ö” andrö. Tandra sabölö oroma ya’ia da’ö: itugu monönö wa’ahöli-höli dödöda, aefa da’ö hulö zi mate aka ita, ba ta’o'ö manö fefu niwa’ö “zama’ele’ö” andrö.

Na no alua khöda zi manö ba awena ifa’ese wama’ala ya’ita. Ena’ö tasöndra ba ibe’e khöda gohitö dödöda andrö, ba i’ombakha’ö zi tobali moni-moni, si tebai musawö ma mufalua, ba ma zui si lö tola lö’ö tafalua. Fefu da’ö lafotöi: persyaratan. Persyaratan ni’andrönia khöda tatu isasuekö (ifaudugö) ba gangandröwa dödöda.

Me hino pasar malam no, ba so zi möi ba zama’ele’ö ba wangadrö fa’amöna ba mai (dadu kusa). So zimöi mamondrongo li mbekhu ba lewatö, so zamatutue ya’ira ba wanöi ba hogu geu. Lalau da’ö fefu ba wamönui persyaratan ni’oroi’ö zama’ele’ö andrö khöra. Ena’ö lö ragu-ragu ita wolo’ö khönia andrö, asese göi ifaruka halöwö haga ba halöwö zogömi-gömi andrö. Hewisa wamarukania ?

Itataria, “sama’ele’ö” andrö, ba wama’u'u ya’ita ba zaiwania, i’o'ou ita ba wolau buabua si sökhi. Tola ibe’e khöda persyaratan simane: fangatulö ba nomo, fangandrö khö ZI SO SI YAWA, fame’e ame’ela ba gereza (na niha Keriso zi möi andrö), ba ma fame’e sadaka (na niha Silamo zi möi andrö). Hana wa simanö ? Böi tokea ita ba zi manö. Da’a ae wa’onekhe gafökha. I’o’si’otarai haga ia, ena’ö taya wa’araguraguda khönia. Ya tobali na’i famangelamada, ena’ö hati-hati ita.

Ba hiza, na tahaogö ta’era’era nifaluania aefa da’ö, ba itugu oroma khöda wa sindruhunia si oroi zogömi-gömi nifalua andrö. Hadia dandra khöda ? Aefa i’o'ou ita ba zi sökhi, ba ifasöla göi zi lö sökhi. Ifatumbu’ö ba dödöda wanufa tödö ba nawöda niha. Na sofökhö ita, ba ifatumbu’ö ba dödöda wa fökhö andrö nilau niha, nilau zafökhö tödö khöda. Asese lö itötöi döi niha, ha ifazawa-zawa manö, irege sanufa-nufa tödö manö ita. Lualuania, zate talau ba hulu niha, horö si tenga horönia. Lualuania, ifatumbu’ö watötöisa ba gotalua zi fatalifusö, ba gotalua mbarahao. Asese tarongo watötöisa ma fasöndrata ha börö wanufa tödö nifatumbu’ö gafökha andrö.

Itataria göi ifo’eluaha wangifida “sama’ele’ö” andrö. Böi tafaduhusi tödö da’ö. Molo’ö famareso zagatuatua, fangifi andrö asese sibai lö eluahania. Andrö ae lawa’ö: mimpi adalah bunga tidur (fangifi andrö bunga wemörö).

So zi tola tatandroi na mangifi ita. Na olofo sibai ita, ma na aefa sibai marase mbotoda wohalöwö, biasania ta’angifigö zata’u ita. Simanö zui na göna ita fökhö sabölöbölö, ma fa’aukhu nösi, arakhagö tatu wa ta’angifigö gameta’uö, simane: idou ita ulö, ma ifeta’u ita harimo, kudo, ba tanö bö’ö na. Da tatöngöni da’a: na no alö wökhö andrö si göna ita, ma na taya wa’erege dödöda andrö, ba lö sa’ae ta’angifigö zi lö sökhi.

Simanö göi niha si so ba wa’abu dödö sabölö-bölö, tola mangifi ia si lö sökhi. Ba ma zui kebalikan-nia: i’angifigö zi sökhi.

Dumaduma, iraono zekola sahatö fao ba uzia (ujian) tola mangifi ia: kala ia ma möna ia ba uzia andrö. Na ba wangifinia, si möna ia, ya böi ibato wombaso famahaö ba zekola irege lö i’ila wanema li ba ginötö uzia. Na si kala ia ba wangifinia, ba böi afatö dödönia, ya ikila na’i wombaso famahaö andrö ena’ö lö itörö fangifi andrö dania. Mafuli mafasugi: fangifi andrö ha bunga wemörö.

Tobali, böi tahalö röröda wamo’eluaha fangifida, mendrua manö: böi ta’ondrasi “zama’ele’ö” ba wamo’eluaha fangifi andrö. Böi tanönö khöda ba wa’anumada, böi tabula zamo’eluaha talu waya.

Börö me so ba gotaluada zo’elemu, ba tatu manö wa itataria fariawö ita khöra. Fa’aso gelemu andrö ba mbotora ba ba gera’erara tola isausi niha bö’ö si fariawö khöra: talifusöra, awöra ba lala, si falukha khöra ba harimbale, ba tanö bö’ö. Börö me tola isausi ita elemu andrö sitaro ba zi samö-samösa niha, moguna ta’ila lala hewisa wangeheta ma ba wamandröndröu ya’ita moroi ba pöngaru (pengaruh) gelemu andrö.

Si’oföna sibai, moguna ta’ila hewisa dandra-tandra zo’elemu andrö. Molo’ö famaresoma, ya’e dandra-tandra niha so’elemu andrö, soroma ba höröda na fatua musugi gelemunia andrö:
  1. Mofanifanikha mbawa (lawa’ö ba khöda mosahasahayo), awuyuwuyu wamaigida, lö oroma wa’atua, lö oroma wa’afuo.
  2. Itugu ebua ba itugu alawa mbotonia wangilada, linia itugu esolo. Fao ba da’ö, itugu molakhömi ba totaö ia ba hörö ba ba dödö niha, mendrua manö ba zawena, ma ba zi lö asese falukha khönia.
  3. Barani sibai, lö fa’ata’u, he ba gotalua niha sato, ba he ba gotalua musu ma ba gotalua ndra segebua (pembesar). Ba gotalua niha sato, itugu onekhe-nekhe ia wahuhuosa, ba itugu omasi niha (si lö nasa anehe sibai khönia) wangangö ngainia.
  4. Na fatua maoso gelemu andrö khönia, ba tola mate ita wa’igi ba wamondrongo huhuo ma hikaya nitutunönia, börö me lucu sibai tawa’ö.
  5. Omasi sibai niha fahuhuo khönia ma ba wangagö ngainia. Alulu ba ahele sibai dödöda wame’e angandröwania, he kefe ba he tolo-tolo bö’ö.
  6. Itataria ba zi lö tadönadöna, ba lö göi i’angenanöi, i’ombakha’ö ba gotalua zato rahasiania, rahasia ngambatönia, ma rahasia nawönia, si tebai mena’ö la’ila ma larongo niha sato.
  7. Na tahaogö taligi, ba oroma khöda wa fangi’ilada niha so’elemu andrö tebulö-bulö (berubah-ubah). Ba ginötö wemaoso gelemunia andrö, ba oroma khöda zimane nisura ba ngawua si (1) irugi (6) andrö yawa. Ba ginötö bö’ö, ba fabö’ö zui wangi’ilada ya’ia. Hezo ginötö bö’ö andrö ? Na aefa sibai maoso ia, na lö sogadu-gadu ya’ia, na no mudaodao ia ha ya’iya’ia, ma na fatua i’ohalöwögöi halöwönia ha ya’iya’ia. Simanö göi na fatua itörö lala ha ya’ia, lö sihede khönia, na no i’erogö ita ma lö i’ila’ila ita. Ba ginötö simanö, tebulö wamaigida botonia: afuo, lö moamoadu, tekafo mbo’ö, ide’ide ma ise’ise mbotonia, lö lakhölakhömi, no ise-ise li na muhede.
  8. Itataria, ba zi lö tadönadöna, isaka dödö niha fehedenia. Dumadumania tola manö iwa’ö khöda: “Niha si lö karua ndra’ugö andrö ..”. Lö i’ila zafökhö ba nawönia, iwa’ö-wa’ö manö.
  9. Asese sibai si tokea ita niwa’ö ma nifaluania. Hadia niwa’önia ma’ökhö olifu ia mahemolu da’ö.
  10. Na tahaogö taligi (perhatikan dengan seksama) ba oroma khöda wa asese tenga sindruhu zalua baehania, asese ifakhai manö dalu waya ba huhuonia. Andrö dania asese afatö dödöda nilau ma nitutunönia.
  11. Si fakhai ba ngawua (10) andrö, lö göi ada’uda’u ia wanötöi töi Lowalangi ma fahölusa ena’ö faduhu dödö niha khönia ba dalu waya nitutunönia andrö. Börö wa’onekhe-nekhenia wehede, agalio sibai faduhu dödöda niwa’önia, he wa’ae faya. Da’a zui dania mbörö wa asese kecewa ita ba niha simanö.
  12. Wa’abe’e högö (keras kepala), lö manö fa’itema tödönia menemene ma bua gera’era si sökhi moroi ba nawönia. Nönö da’ö, asese na’i iwalinga si fatiu khönia ma solulugö ya’ia ba mbaho, niha same’e era’era si sökhi khönia. Börö da’ö asese lalulu manö sa’ae ia niha sahatö khönia, börö me lö irai itema mbua gera’erara si sökhi nibe’era khönia.
  13. Na fahuhuo ia föna zato simane na inötö kampanye ma ba gowuloa bö’ö soya niha, ba mo’ali’alitö, agasöla ba agatarö sibai linia. Niha si lö mangila ya’ia, ahölihöli sibai dödöra niwa’önia andrö. Ba niha si no mangila, ba fefu niwa’önia andrö ba lö azi’azi.
  14. Itataria ifaehagö gera’era ma ifalua halöwö si lö masu-masu ba aka nawönia niha, si tobali fama’igi niha ba gafuriata.
  15. Lö aiwö-aiwö ia wamatunö ba ba wanuno fa’onekhenia, fo’okhötania, fa’abölö mbotonia, awö keberhasilan-nia bö’ö, irege mane na laduhö dögi dalingara niha samondrongo.
  16. Itataria ihulö li Lowalangi. Duma-duma tola iwa’ö: “Lö tola lö alua halöwö andre, no alua khögu dandra …. ” , ma zui: “Ha Lowalangi zi tola manenawa ya’o …”, ba tanö bö’ö na.
  17. Na fatua maoso gelemu andrö, linia molakhömi sibai, ebua, ba abakha, ba tola möi fameta’u ma famanizi nudunia. Na si fahuhuo föna zato ia, ba lö ginigini niha wamondrongo, he wa’ae lö ösi’ösi huhuo andrö.
  18. Ambö omasi ia na so niha sabölö moharazaki, sabölö onekhe, ma sabölö tehöngö moroi khönia. Na so niha samatunö khönia simanö, ba lö aiwö-aiwö ia wangeherai niha da’ö, ba ma zui ilau manö mofanö, ba ma zui i’o-si-lö-mamondrongo.
  19. Wa’omasinia wangeherai emaliania föna zato, lö omasi ia i’alui lala ba wolohe ba zi sökhi gotaluara andrö.
  20. Na so gotaluania ba niha, ba abua sibai khönia wangeheta fahö’ösa ma dendam moroi ba dödönia, lö omasi ia wolohe ba zi sökhi.
Tandra-tandra ma ila’ila si dua wulu nisura andrö yawa ba lö fefu so ba zi samösamösa niha so’elemu. Tandra sabölö oroma, ba ya’ia da’ö fa’atebulöbulö wangi’ilada botonia, simane nisura ba ngawua si (7) andrö yawa. (eh)

Sumber : E. Halawa

Tidak ada komentar:

Posting Komentar